1. Αντικείμενο και κατευθύνσεις της έρευνας

Αντικείμενο έρευνας της Ενέργειας «Η μουσική παράδοση της λύρας στην κρητική δημοτική μουσική του Ν. Ρεθύμνης» (αρκτικόλεξο: MUSIC II) ήταν η διεξαγωγή ευρείας εθνομουσικολογικής έρευνας με στόχο την καταγραφή της ζώσας λυρίστικης παράδοσης στον Ν. Ρεθύμνης. Η τρίχορδη, αχλαδόσχημη λύρα είναι σήμερα το πιο διαδεδομένο μουσικό όργανο στην Κρήτη που παίζει τη χορευτική μουσική και συνοδεύει το τραγούδι στις περισσότερες περιστάσεις όπου η δημοτική μουσική εξακολουθεί να παίζεται στην περιοχή. Ωστόσο, παρ′ όλη τη διάδοσή της τόσο στο Ν. Ρεθύμνης όσο και στους άλλους νομούς του νησιού, ποτέ δεν αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Ειδικότερα στο Ν. Ρεθύμνης υπάρχει πλούσιο και σημαντικό υλικό όσον αφορά τη μουσική παράδοση της λύρας το οποίο μέσω του Προγράμματος MUSIC II καταγράφηκε και μελετήθηκε ενώ παράλληλα παρέχεται πλουσιότατο υλικό για περαιτέρω μελέτες στον τομέα της Εθνομουσικολογίας. Ο απώτερος στόχος του Προγράμματος MUSIC II ήταν να συλλέξει μεγάλο αριθμό μουσικών κομματιών από όσο το δυνατόν περισσότερους επαγγελματίες ή ημιεπαγγελματίες μουσικούς που κατάγονται από το Ρέθυμνο και να συλλέξει και να τεκμηριώσει το πραγματολογικό υλικό μέσω της επιτόπιας έρευνας και «συμμετοχικής παρατήρησης» και ειδικότερα, (α΄) να μελετήσει τη σχέση των τοπικών κοινοτήτων με τη μουσική, (β΄) να τεκμηριώσει τα είδη της μουσικής που παίζονται σε διάφορες περιστάσεις, (γ΄) να μελετήσει το παραδοσιακό ύφος και τις τεχνικές παιξίματος και τραγουδιού, καθώς και τα πιο προσωπικά μουσικά στυλ, (δ΄) να εξετάσει λεπτομερώς το ρεπερτόριο μουσικών κομματιών και τραγουδιών που ανήκουν στις μουσικές παραδόσεις της περιοχής, και (ε΄) να προβάλει και να περισώσει ανεκτίμητο υλικό, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του παραδοσιακού πολιτισμού της Κρήτης. Οι στόχοι αυτοί υλοποιήθηκαν _‾ υπερκαλύπτοντας μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις τα ζητούμενα, βάσει τεχνικού δελτίου, παραδοτέα _‾ με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων οι οποίες αναφέρονται περιληπτικά στην επόμενη ενότητα.

2. Δραστηριότητες της ερευνητικής ομάδας

Στο πλαίσιο του Προγράμματος MUSIC II πραγματοποιήθηκαν επτά ερευνητικές αποστολές (τέσσερις στο Ν. Ρεθύμνης και τρεις στην Αθήνα, όπου ζουν και εργάζονται Ρεθυμνιώτες μουσικοί). Στο πλαίσιο των αποστολών αυτών έγιναν (α΄) τετρακόσιες σαράντα τέσσερις (444) ηχογραφήσεις μελωδιών από σαράντα έξι (46) Ρεθυμνιώτες λυράρηδες (104 μουσικοί συνολικά) με παράλληλη βιντεοσκόπηση, (β΄) πενήντα έξι λήψεις συνεντεύξεων σε εβδομήντα οχτώ (78) μουσικούς και οργανοποιούς του Ν. Ρεθύμνης, (γ΄) συγκέντρωση πρωτογενούς και δευτερογενούς φωτογραφικού υλικού και (δ΄) συμμετοχική παρατήρηση σε γλέντια και κέντρα όπου παίζουν επαγγελματίες Ρεθυμνιώτες λυράρηδες. Η μεθοδολογία υλοποίησης του έργου βασίστηκε σε μεθόδους της Εθνομουσικολογίας: στην επιτόπια έρευνα και τη συμμετοχική παρατήρηση. Στις εκτεταμένες συνεντεύξεις με τους μουσικούς και οργανοποιούς δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη μαθητεία των καλλιτεχνών, τη σχέση τους με τις κοινότητες στις οποίες ανήκουν, τα ταξίδια, τις επαγγελματικές τους απασχολήσεις, κοκ., με σκοπό να τεκμηριωθεί η θέση και συμβολή τους στη μουσική και κοινωνική ζωή των ομάδων τις οποίες υπηρετούν με την τέχνη τους _‾ συμπεριλαμβανομένων και των μεγάλων κοινοτήτων «εσωτερικών μεταναστών» που ζουν κυρίως στην Αθήνα, όπου η δημοτική μουσική γνώρισε μια νέα άνθηση μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, εξαιτίας των μεγάλων μετακινήσεων του πληθυσμού από τις αγροτικές περιοχές στις πόλεις κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 (αλλά ως και πολύ αργότερα). Παράλληλα με τη συγκέντρωση του πρωτογενούς υλικού μέσω των ερευνητικών αποστολών προχώρησε και η επεξεργασία, αξιολόγηση και ταξινόμηση του. Από το πρώτο εξάμηνο υλοποίησης του MUSIC II ξεκίνησε και ο σχεδιασμός ειδικής Ηλεκτρονικής Βάσεως Δεδομένων όπου και εισήχθη το πραγματολογικό υλικό της εν λόγω έρευνας. Καταρτίστηκαν κατάλογοι (α΄) ηχογραφημένου υλικού, (β΄) βιντεοσκοπημένου υλικού, (γ΄) συνεντεύξεων, (δ΄) ηχογραφηθέντων καλλιτεχνών, (ε΄) καταγεγραμμένων στο πεντάγραμμο και καθαρογραφημένων στον Η/Υ μελωδιών, (στ΄) καταγεγραμμένων στο πεντάγραμμο αλλά μη καθαρογραφημένων στον Η/Υ μελωδιών και (ζ΄) αναλυμένων μελωδιών. Από τις πενήντα έξι (56) συνεντεύξεις με εβδομήντα οκτώ (78) φορείς της Ρεθυμνιώτικης παράδοσης (μουσικούς και οργανοποιούς) που ελήφθησαν, απομαγνητοφωνήθηκαν πλήρως και περάστηκαν στον Η/Υ οι πενήντα μία (51). Από τις τετρακόσιες σαράντα τέσσερις (444) ηχογραφήσεις επιλέχθηκαν εξήντα οκτώ (68) μελωδίες οι οποίες και καταγράφηκαν στο πεντάγραμμο με χρήση ειδικής σημειογραφίας. Από τις καταγραφές αυτές, βάσει τεχνικού δελτίου, οι σαράντα (40) ψηφιοποιήθηκαν και καθαρογραφήθηκαν στον Η/Υ ενώ οι υπόλοιπες είκοσι οκτώ (28) μελωδίες αφορούν σε καταγραφές μη καθαρογραφημένες στον Η/Υ. Είκοσι (20) μελωδίες σούστας αναλύθηκαν μορφολογικά με σκοπό να εξακριβωθεί ο τροπικός τους χαρακτήρας, ο αριθμός των γυρισμάτων από τα οποία δομείται καθεμιά μελωδία χωριστά, τα τυπικά τους στοιχεία και ο βαθμός αυτοσχεδιασμού. Συνολικά εντοπίστηκαν τριακόσιες τριάντα επτά (337) «γυρίσματα» (μελωδικές φράσεις) από τα οποία διακόσια ενενήντα ένα (291) είναι οργανικά και σαράντα έξι (46) φωνητικά. Καταρτίστηκε ειδικός κατάλογος γυρισμάτων και συντάχθηκαν ειδικές μορφές ανάλυσης για καθεμιά μελωδία. Τα αποτελέσματα της μορφολογικής ανάλυσης εισήχθησαν στην Ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων του Προγράμματος. Ο τελικός στόχος της ανάλυσης αυτής ήταν η δημιουργία ενός πίνακα _‾ ευρετηρίου των παραδοσιακών στοιχείων, προκειμένου να κατανοηθούν καλύτερα μερικά από τα θεμελιώδη μουσικά επί μέρους «συστατικά» που στηρίζουν την προφορική παράδοση της συγκεκριμένης γεωπολιτισμικής περιοχής. Στην Ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων που σχεδιάστηκε με βάση τα ερευνητικά δεδομένα τα οποία προέκυψαν κατά τη διάρκεια υλοποίησης του MUSIC II καταχωρίσθηκε το πραγματολογικό υλικό της έρευνας συμπεριλαμβανομένων πολλών φωτογραφιών και βιντεοταινιών. Ειδικότερα, στη Βάση περιέχονται στοιχεία για τριακόσιες τριάντα (330) ηχογραφημένες μελωδίες, τριακόσιες τριάντα λήψεις (ηχητικό υλικό), τριακόσιες (300) εγγραφές βιντεοσκοπημένου υλικού, το βιογραφικό υλικό που αφορά στους μουσικούς που συμμετείχαν στις ηχογραφήσεις που εισήχθησαν στη βάση (1-330), το υλικό των ψηφιοποιημένων καταγραφών μελωδιών στο πεντάγραμμο, το κείμενο πενήντα μίας (51) απομαγνητοφωνημένων και περασμένων στον Η/Υ συνεντεύξεων, τα στοιχεία μορφολογικής ανάλυσης και οι μορφές ανάλυσης για είκοσι (20) σκοπούς σούστας, το ποιητικό «κείμενο» πενήντα (50) σκοπών και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

3. Υποδομή

Όλες οι μουσικές ηχογραφήσεις έγιναν με επαγγελματικά μηχανήματα σύγχρονης τεχνολογίας, τα οποία ανήκουν στον μηχανικό ήχου και ερευνητή της ελληνικής μουσικής Νίκο Διονυσόπουλο (μέλος της ερευνητικής ομάδας). Χρησιμοποιήθηκαν πολλαπλά μικρόφωνα και αντίστοιχοι δίαυλοι ηχοληψίας. Ακολουθήθηκε η μέθοδος της πολυκάναλης ηχογράφησης ώστε να διευκολυνθεί στη συνέχεια το έργο της μουσικής καταγραφής και ανάλυσης. Το Τμήμα Μουσικής Ακουστικής και Τεχνολογίας του Τ.Ε.Ι. Κρήτης (Παράρτημα Ρεθύμνου) συνεργάστηκε με το MUSIC II πρώτον, στον τομέα των βιντεοσκοπήσεων και δεύτερον, με τη διάθεση ειδικού στούντιο για την πραγματοποίηση όσων ηχογραφήσεων έγιναν εντός της πόλης του Ρεθύμνου.

4. Μελλοντικές υπηρεσίες

Η Ιστοσελίδα μέσω της οποίας η Βάση Δεδομένων του MUSIC II τίθεται στη διάθεση του κοινού σχεδιάστηκε με τη λογική ότι το υλικό που συγκεντρώθηκε, αναλύθηκε, ταξινομήθηκε και ερμηνεύθηκε είναι προσβάσιμο στους ενδιαφερόμενους επισκέπτες, μαζί με δείγματα των ηχογραφήσεων. Με τον τρόπο αυτόν, ένας μεγάλος πλούτος πρωτογενούς υλικού και τα αποτελέσματα μιας πρωτότυπης και πρωτοποριακής έρευνας και μουσικολογικής ανάλυσης θα μπορούν να τεθούν, χάρη στις νέες τεχνολογίες, στη διάθεση μουσικών, σπουδαστών και ερευνητών που ενδιαφέρονται για τη δημοτική μουσική και την προφορική παράδοση καθώς και σε μέλη του ευρύτερου κοινού. Μέσω της Ηλεκτρονικής Βάσεως Δεδομένων δίδεται η δυνατότητα άντλησης σχετικών εθνομουσικολογικών, ανθρωπολογικών, χορολογικών κ.λπ. στοιχείων και πληροφοριών. Τα αποτελέσματα του Προγράμματος και το πληροφοριακό υλικό θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως υπόδειγμα για περαιτέρω έρευνα και μελέτη στον χώρο της Εθνομουσικολογίας για άλλες περιοχές της Κρήτης και της Ελλάδας, γενικότερα (ιδίως της νησιωτικής χώρας). Με τη μελέτη της μουσικής παράδοσης της λύρας στον συγκεκριμένο νομό της Κρήτης δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για τη συγκριτική μελέτη της ζώσας παράδοσης της λύρας του ευρύτερου νησιωτικού χώρου. Μερικές πρόσθετες μέθοδοι διαδόσεως των ευρημάτων της έρευνας _‾ όπως προφορικές παρουσιάσεις ή επιμέρους δημοσιεύσεις στον τύπο και ειδικά περιοδικά _‾ σχεδιάζονται για το μέλλον.

Ρέθυμνο, 15 Ιανουαρίου 2006